فهرست موضوعات
بیماری سنگ کلیه که با درد شدید و ناتوان‌کننده همراه است، یک مشکل بهداشتی شایع در سراسر جهان است. این سنگ‌ها از تجمع مواد معدنی و نمک‌ها در ادرار تشکیل می‌شوند. مهم‌ترین عامل مؤثر در پیشگیری و مدیریت این بیماری، تغذیه و رژیم غذایی است. بسیاری از بیماران به دنبال پاسخ این سؤال هستند که برای سنگ کلیه چی بخوریم تا هم از تشکیل سنگ‌های جدید جلوگیری کنند و هم به دفع سنگ کلیه موجود کمک کنند. درک صحیح از اینکه چه غذاهایی باید محدود شوند و چه غذاهایی باید افزایش یابند، می‌تواند تأثیر شگرفی بر سلامت کلیه شما داشته باشد.
در این مقاله جامع، ما بر اساس نوع شایع سنگ کلیه (سنگ‌های کلسیم اگزالات) و توصیه‌های تخصصی اورولوژی، به طور مفصل بررسی خواهیم کرد که برای سنگ کلیه چی بخوریم همچنین، راهکارهای عملی و طولانی برای تغییر سبک زندگی را تشریح می‌کنیم. برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد رژیم غذایی مرتبط با سنگ کلیه اینجا را کلیک کنید.
نقش حیاتی مایعات در رژیم غذایی
بدون شک، مهم‌ترین پاسخ به سؤال برای سنگ کلیه چی بخوریم، نوشیدن حجم کافی مایعات، به ویژه آب است. این اقدام ساده، پایه اصلی درمان و پیشگیری از انواع سنگ‌های کلیه است.
الف. آب: بهترین و مؤثرترین نوشیدنی برای کلیه
هدف اصلی در بیماران سنگ کلیه، رقیق نگه داشتن ادرار و جلوگیری از غلیظ شدن مواد معدنی است که سنگ‌ها را تشکیل می‌دهند. مصرف آب به میزان کافی، حجم ادرار را افزایش داده و مواد معدنی را رقیق می‌کند. ادرار رقیق، احتمال تجمع کریستال‌ها و تشکیل هسته سنگ را به شدت کاهش می‌دهد. متخصصان اورولوژی معمولاً توصیه می‌کنند که بیماران آنقدر آب بنوشند که روزانه حداقل ۲ تا ۲.۵ لیتر ادرار دفع کنند.
این مقدار می‌تواند به معنی نوشیدن ۱۰ تا ۱۲ لیوان آب در روز باشد. مهم است که نوشیدن آب را به طور مستمر در طول روز انجام دهید، نه اینکه حجم زیادی را یکباره بنوشید. رقیق بودن ادرار، حتی اگر به صورت ناخودآگاه توسط بدن انجام شود، یک مکانیسم دفاعی کلیدی برای جلوگیری از سنگ کلیه است. رنگ ادرار باید روشن، نزدیک به بی‌رنگ یا زرد بسیار کم‌رنگ باشد. ادرار تیره و غلیظ نشان‌دهنده کم‌آبی و افزایش خطر سنگ‌سازی است.
ب. نوشیدنی‌های دارای اسید سیتریک: لیموناد، آب پرتقال و فواید آن‌ها
اسید سیتریک یکی از قوی‌ترین بازدارنده‌های طبیعی تشکیل سنگ کلیه است. سیترات (نمک اسید سیتریک) ماده‌ای است که به کلسیم در ادرار متصل شده و از اتصال کلسیم به اگزالات و تشکیل سنگ کلسیم اگزالات جلوگیری می‌کند.
سیترات همچنین از تجمع کریستال‌های کلسیم فسفات جلوگیری می‌کند. بهترین منابع طبیعی برای تأمین سیترات، لیمو ترش و پرتقال هستند. نوشیدن آب لیمو ترش تازه (لیمو ترش به همراه آب) یا لیموناد خانگی کم‌شکر، یک راه مؤثر و خوشمزه برای افزایش سطح سیترات در ادرار است. همچنین، آب پرتقال حاوی سیترات بیشتری نسبت به آب گریپ فروت یا سیب است و یک گزینه عالی در رژیم غذایی برای جلوگیری از سنگ کلیه محسوب می‌شود.
رژیم غذایی سنگ کلیه کلسیم اگزالات (شایع‌ترین نوع)
حدود ۸۰ درصد سنگ‌های کلیه از نوع سنگ کلسیم اگزالات هستند. بنابراین، مدیریت مصرف دو جزء اصلی یعنی کلسیم و اگزالات، محور اصلی پاسخ به برای سنگ کلیه چی بخوریم را تشکیل می‌دهد.
الف. اگزالات: غذاهایی که باید محدود شوند
اگزالات یک ترکیب طبیعی است که در بسیاری از گیاهان یافت می‌شود و عامل اصلی تشکیل سنگ‌های کلسیم اگزالات است. در افرادی که مستعد سنگ‌سازی هستند، مصرف بالای غذاهای غنی از اگزالات می‌تواند خطر را به شدت بالا ببرد. مهم‌ترین غذاهایی که باید در رژیم غذایی این بیماران به شدت محدود شوند یا حذف شوند، عبارتند از: اسفناج، ریواس، آجیل‌ها (به ویژه بادام و بادام زمینی)، و برخی نوشیدنی‌ها مانند چای پررنگ و شکلات.
نکته مهم: کاهش شدید مصرف اگزالات باید تحت نظارت پزشک یا متخصص تغذیه باشد، زیرا بسیاری از غذاهای حاوی اگزالات، مانند سبزیجات، دارای مواد مغذی مهمی نیز هستند. به جای حذف کامل، هدف، کاهش مصرف غذاهای با اگزالات بسیار بالا و متعادل کردن رژیم غذایی است.
ب. کلسیم: یک تصور غلط رایج و مصرف صحیح آن
برخلاف باور عمومی، کاهش شدید مصرف کلسیم نه تنها به پیشگیری از سنگ کلیه کمکی نمی‌کند، بلکه می‌تواند وضعیت را بدتر کند. کلسیم مورد نیاز بدن باید به اندازه کافی (حدود ۱۰۰۰ تا ۱۲۰۰ میلی‌گرم در روز) تأمین شود. هنگامی که کلسیم به همراه غذا (مخصوصاً غذاهای حاوی اگزالات) مصرف می‌شود، کلسیم در دستگاه گوارش به اگزالات متصل شده و قبل از رسیدن به کلیه‌ها، از طریق مدفوع دفع می‌شود.
اگر کلسیم کافی در رژیم غذایی نباشد، اگزالات جذب بیشتری پیدا کرده و سطح آن در ادرار بالا می‌رود که به نوبه خود، خطر سنگ‌سازی را افزایش می‌دهد. بنابراین، توصیه تخصصی در رژیم غذایی برای جلوگیری از سنگ کلیه این است که مصرف کلسیم در حد اعتدال و ترجیحاً همراه با وعده‌های غذایی باشد. مکمل‌های کلسیم باید با احتیاط مصرف شوند، زیرا ممکن است سطح کلسیم ادرار را به طور ناگهانی افزایش دهند.
مدیریت پروتئین، سدیم و ویتامین‌ها
علاوه بر اگزالات و کلسیم، مصرف پروتئین‌های حیوانی و سدیم (نمک) نیز تأثیر مستقیمی بر تشکیل سنگ کلیه دارند.
الف. پروتئین حیوانی: کاهش مصرف برای کاهش بار کلیوی
مصرف زیاد پروتئین حیوانی (مانند گوشت قرمز، مرغ و تخم مرغ) می‌تواند ریسک تشکیل سنگ‌های اسید اوریک و کلسیم را افزایش دهد. مصرف زیاد پروتئین حیوانی باعث افزایش بار اسیدی بر کلیه‌ها می‌شود و سطح اسید اوریک، کلسیم و اگزالات را در ادرار بالا می‌برد.
پروتئین حیوانی همچنین سطح سیترات (بازدارنده سنگ) را کاهش می‌دهد. بنابراین، یکی از توصیه‌های اصلی در رژیم غذایی برای جلوگیری از سنگ کلیه، متعادل کردن مصرف پروتئین حیوانی است. این به معنی حذف کامل پروتئین نیست، بلکه مصرف آن به صورت کنترل شده و جایگزینی بخشی از آن با منابع پروتئینی گیاهی مانند حبوبات است. کاهش پروتئین حیوانی به ویژه برای جلوگیری از تشکیل سنگ‌های اسید اوریک ضروری است.
ب. سدیم (نمک): دشمن کلیه‌ها و اگزالات
رژیم غذایی با سدیم بالا یک عامل خطر مهم برای تشکیل سنگ کلیه است. هنگامی که سدیم زیادی مصرف می‌کنیم، کلیه‌ها برای دفع آن کلسیم بیشتری را نیز به ادرار می‌فرستند. این افزایش کلسیم ادرار (Hypercalciuria)، به طور مستقیم احتمال اتصال کلسیم به اگزالات و تشکیل سنگ را بالا می‌برد.
محدود کردن مصرف سدیم به زیر ۲۳۰۰ میلی‌گرم در روز (و در برخی موارد حتی کمتر) یکی از مؤثرترین تغییرات در رژیم غذایی برای جلوگیری از سنگ کلیه است. پرهیز از غذاهای فرآوری‌شده، فست‌فودها، و غذاهای کنسروی که اغلب حاوی مقادیر بسیار بالای نمک پنهان هستند، گام بزرگی در مدیریت سنگ کلیه است.
توصیه‌های تغذیه‌ای بر اساس انواع دیگر سنگ کلیه (اسید اوریک و سیستین)
اگرچه سنگ‌های کلسیم اگزالات شایع‌ترین هستند، اما توصیه‌های تغذیه‌ای برای انواع دیگر سنگ‌ها متفاوت و بسیار تخصصی هستند.
الف. رژیم غذایی برای سنگ‌های اسید اوریک
سنگ‌های اسید اوریک در ادرار اسیدی تشکیل می‌شوند و مستقیماً با مصرف پروتئین حیوانی بالا در ارتباط هستند. هدف اصلی در این رژیم، کاهش مصرف پورین‌ها و افزایش قلیایی بودن ادرار است.
- کاهش پورین: پورین‌ها در بدن به اسید اوریک تبدیل می‌شوند. غذاهای حاوی پورین بالا شامل گوشت‌های اندامی (دل، جگر)، گوشت قرمز، و ماهی‌های خاص (مانند ساردین و ماهی کولی) هستند که باید محدود شوند.
- افزایش قلیایی بودن: مصرف میوه‌ها و سبزیجات می‌تواند به قلیایی شدن ادرار کمک کند. در مواردی، پزشک ممکن است داروهایی مانند سیترات پتاسیم را برای قلیایی کردن ادرار تجویز کند تا سنگ‌ها در ادرار حل شوند.
ب. رژیم غذایی برای سنگ‌های سیستین (نادر)
سنگ‌های سیستین که نادر بوده و منشأ ژنتیکی دارند، به دلیل نقص در بازجذب آمینواسید سیستین در کلیه ایجاد می‌شوند. رژیم غذایی این بیماران بر دو اصل استوار است:
- مصرف بسیار بالای مایعات
- و کاهش مصرف نمک و پروتئین حیوانی.
کاهش سدیم به کلیه‌ها کمک می‌کند تا سیستین کمتری به ادرار دفع شود. کاهش پروتئین حیوانی که منبع آمینواسیدها است، به صورت غیرمستقیم سطح سیستین ادرار را کاهش می‌دهد. این رژیم‌ها معمولاً بسیار سخت‌گیرانه هستند و نیاز به پیگیری دقیق با متخصص تغذیه دارند.
خوراکی های مفید برای دفع سنگ کلیه و مکمل‌های غذایی
علاوه بر آب، برخی از خوراکی‌های مفید برای دفع سنگ کلیه می‌توانند با افزایش سیترات یا ایجاد ادرار زیاد، به دفع سنگ‌های کوچک موجود کمک کنند.
الف. آب‌میوه‌های طبیعی و گیاهان دارویی مؤثر
برخی از نوشیدنی‌ها خاصیت دیورتیک (ادرارآور) قوی دارند و به شستشوی سیستم ادراری کمک می‌کنند.
- آب انار: برخی مطالعات نشان داده‌اند که آب انار ممکن است به کاهش میزان کریستالیزاسیون در کلیه‌ها کمک کند، هرچند شواهد قطعی در مورد حل کردن سنگ وجود ندارد.
- ریشه قاصدک: عصاره ریشه قاصدک به عنوان یک دیورتیک طبیعی شناخته می‌شود و می‌تواند به افزایش جریان ادرار و دفع سنگ کلیه کمک کند.
- چای سبز: مصرف متعادل چای سبز، به دلیل خواص آنتی‌اکسیدانی و حجم مایعات آن، مفید است.
- روغن زیتون: برخی روش‌های سنتی از مخلوط روغن زیتون با آب لیمو برای تسهیل دفع استفاده می‌کنند، اما این روش فاقد تأیید قطعی علمی است و باید با احتیاط مصرف شود.
ب. مصرف ویتامین‌ها و مکمل‌ها
مصرف برخی ویتامین‌ها باید با احتیاط صورت گیرد.
- ویتامین C: مصرف دوزهای بسیار بالای ویتامین C (بیش از ۲۰۰۰ میلی‌گرم در روز) می‌تواند در بدن به اگزالات تبدیل شده و خطر تشکیل سنگ‌های کلسیم اگزالات را افزایش دهد. بنابراین، مصرف مکمل‌های ویتامین C باید با احتیاط صورت گیرد.
- ویتامین D: اگرچه ویتامین D برای سلامت استخوان ضروری است، اما مصرف دوزهای بسیار بالا می‌تواند جذب کلسیم را افزایش داده و منجر به افزایش کلسیم ادرار شود. مصرف آن باید تحت نظارت پزشک باشد.
- پتاسیم و منیزیم: این مواد معدنی اغلب به عنوان مهارکننده‌های سنگ کلیه شناخته می‌شوند. غذاهای غنی از پتاسیم و منیزیم مانند موز، آووکادو، و حبوبات، می‌توانند به قلیایی شدن ادرار و کاهش خطر سنگ‌سازی کمک کنند.
دکتر رضا ولی پور ، متخصص کلیه در سعادت آباد
